К сожалению, вопрос с родным языком стоит остро(, в регионе, мне лично повезло, что моя бабушка, была чуть ли не у основания создателей литературного хори диалекта, личный друг был ее Х. Н., помню как она ругала меня, за употребление тн плебейских слэнг-неологизмов, типо, стремно и тп), современным представителям народа, нужно знать не только язык, культуру, и личных сахюусанов и онгонов, но и некий кодекс поведения, полусакрального, неких этических норм поведения, просьба андрогинам-манкуртам, не читать это, не хамить, тем более, тем кто, предал свою истинную религию, сектантам и прочее, но, раз уж на этом ресурсе, Я, тут даю это:
(diamond)(diamond)(diamond)(diamond)(diamond) Дэлхэй дээрэмнэй ямаршье яhатан өөрын мүpгэлтэй, өөрын ёhо заншалтай, тиимэhээ бидэ, буряадууд, удха узуураа, мүргэлнүүдээ, ёho заншалаа ехэ наринаар гамнажа, саашань hэргээжэ, мэдэжэ ябахын тулa булта оролдохо ёhотойбди.
Урданай сагта манай буряад зон ямар ёhо заншалтай байгааб гэхэдэ:
(angrymark) Наhатай ба аха хүнүүдээр уулзахадаа малгайгаа абажа дохин мэндэшэлхэ. (angrymark) Наhатай ба аха хүнүүдэй харгыгаар ябахада, урдуурань хүндэлэн гарахагүй, ябажа гарахыень хүлеэжэ гараха.
(angrymark) Харгы дээрэ хэбтэhэн мал бодхоожо болохогүй, тойрожо гараха.
Хэлэ амагүй мал сохижо наншажа болохогүй.
(angrymark) Харгы дээрэ хэбтэhэн үрөөhэн юумэ абажа болохогүй.
(angrymark) Харгы дээрэ хэбтэhэн модо, шулуу абажа саашань табихада – буян.
(angrymark) Холын айлшанай ерэхыень харабал, ошожо мориинь абаад, сэргэдэ уяад, гэртээ оруулха. Ябахадань, морииень сэргэhээ тайлаад, мориндонь мордуулжа үдэшэхэ.
(angrymark) Хазаар шүдэр, аргамжа, hүхэ, буу баряад айлда орожо болохогүй.
(angrymark) Газаа тамхи татажа ябаа hаа, тамхяа амандаа зуугаад гэртэ орожо болохогүй.
(angrymark) Таяга, hорьбо тулажа ябаа хадаа, тэдэнээ газаа орхижо орохо.
(angrymark) Хутага бэhэндээ хабшуулаад ябаа хадаа, доошонь буулгажа гэртэ орохо.
(angrymark) hүни, боро хараанаар тулеэ хахалхагүй, уhанда ошохогүй, хэрүүл ама хэхэгүй.
(angrymark) hүни орой хүниие нэрээрэнь ооглохогүй.
Боро хараанаар бишыхан үхибүүдые уйлуулжа болохогүй – сээртэй.
hүни орой угаадаhа, богоо хаяхагүй.
(angrymark) hүни орой хюмhаа абахагүй, шэхэнэй хулха малтахагүй. Юундэб гэхэдэ, хүнэй hүнэhэн hүни болоходо хюмhан дороо, шэхэн соогоо хоргодоод байдаг гэдэг, hүни хюмhаа абахадаш, шэхээ малтахадаш hүнэhэн тэрьелхэ, гэлсэдэг.
(angrymark) Hүбөө, hүүжэ, үргэ, шанаагаа зоной урда тулахагүй.
Ташаагаа тулаад, хармаандаа гараа хээд, хүнэй урда байхагүй.
(angrymark) Гэртээ hуняаха хэрэггүй, хармаандаа гараа хээд ябаха хэрэггүй.
Гэр соогоо эшхэржэ, гүнгинэжэ болохогүй.
(angrymark) Аянда ябахынгаа урид богоо, угаадаhаа хаяжа болохогүй.
(angrymark)Уhа абаад ябаhан хүнэй урдуурань гарахагүй, хойгуурань гараад, уhанhаань нэрэгүй хургаараа ама хүрэхэ. Нэрэгүй хурган хүнэй эгээн сэбэр хурган юм.
(angrymark) Хооhон hуулгатай хүнэй урдуурань үрдижэ гараха ёhотой. (angrymark) hүхэ, хюрөө, хутага, эрэ хүнэй баридаг зэбсэг – гэшхэжэ, алхажа гаража болохогүй. (angrymark) Галдаа хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрэнь хэжэ болохогүй, галай заяашад айха. Муухай юумэ галдаа хэжэ болохогүй, галай заяашад бузарлаха, үбшэн, зоболон болохо. (angrymark) Түлеэ гэртээ оруулаад, шангаар дээрэhээ хаяжа болохогүй. Гэрэй ба талын заяашад, үүдэнэй харуулнууд гэжэ бии. Эдэ заяашадаа муудуулаа hаа өөдэлхэгүй. Yүдэнэй бурхадаа, гал гуламтаяа тахижа байха хэрэгтэй.
(angrymark) Галай үльhэ худхажа, улаан согынь шангаар сохихогүй – галай заяаша зобохо гэдэг.
(angrymark) Бэшэ айлда нүүжэ гарахадаа галынь тахижа ябаха.
Гал гуламтадаа эхэ эсэгэдээ адли мүргэжэ байха хэрэгтэй. (angrymark) Гэрэй үүдэ шангаар хаахагүй – гэрэй заяашад айха, сошохо гэлсэдэг.
(angrymark) Тахилгатай, тайлгантай газарта модо отолхо, шулуу урбуулха хэрэггүй – сээртэй.
(angrymark) Бурхандаа мүргэжэ байгаа хадаа, бурхан тээшээ хүлөөрөө хэбтэхэгүй – нүгэл. (angrymark) Манай буряад нютагуудта дабаа дээрэ, таладашье барисаанууд бии. Энэ барисаануудта байжа, юумэ үргэжэ гараха ёhотой.
(angrymark) Хээрэ, ой тайга гаража модо отолходоо – модондо зала зүүхэ, мүнгэ табиха, орооhо хаяха, тиигээд модоо отолжо захалха. Хада хабсагайнууд хуу эзэдтэй. Зала зүүхэдээ, мунгэ табихадаа модоо худалдажа абаhан болоно.
(angrymark) Холо аянда ябахадаа дээжэтэй, hайхан сайтай газаагаа гаража, орон дэлхэйдээ, нютагтаа үргэжэ мүргэхэ хэрэгтэй, орхингүй харалсажа байгыт гэжэ гуйха.
(angrymark) Замда гарахадаа морин заадахадаа hайн.
Замда гарахадаа хүйтэн хушуутай үхэр, ямаан ушарбал муу, урагшагүй. Халуун хушуутай морин, хонин ушарбал hайн.
(angrymark) Харгыда хуримтай, нүүдэлтэй золгонхоор, үхэлтэй уулзаhан дээрэ гэлсэдэг.
(angrymark) Хүнэй юумэ үгэхэдэ hалгай гараараа ба хурганай үзүүрээр абажа болохогүй, хүндэшье тиигэд үгэжэ болохогүй.
(angrymark) Хүнэй юумэ асаржа үгэхэдэ амhартынь хооhоор бусаажа болохогүй, оёортонь юумэ хэжэ үгэхэ ёhотой.
(angrymark) Хутага, шүбэгэ, хайша гэхэ мэтэ үзүүртэй юумэ хүндэ үзүүрээрэнь үгэжэ болохогүй.
(angrymark) Бузар булай, муухай юумэеэ уhанда хаяжа болохогүй, уhанай эзэд уурлаха, тэдээндэ хорлуулбал hайнаар hалахагүйш.
(angrymark) Хубсаhаа угааhан угаадаhаа, бааhа, шээhээ, муухай юумэ үндэр хада тээшэ хаяжа болохогүй.
(angrymark)Урдажа байhан уhанда шуhатай, хөөтэй юумэ оруулха хэрэггүй.
(angrymark) Айлда ороходоо дэгэлэйнгээ заха буулгажа, малгайгаа абажа орохо.
(angrymark) Хүниие таняаш, таняашьегүй hаа мэндэшэлжэ ябаха хэрэгтэй.(angrymark) Yритэй хүн хүнэй үриие, бэетэй хүн хүнэй бэеые муугаар бү хэлэ.
(angrymark) Хүнэй уур сухалhаа бү ай, хүнэй hэшхэлhээ ай.
(angrymark) Шадаал hаа хүндэ туhалжа, hайниие хэжэ ябаха хэрэгтэй.
(angrymark) Хүгшэн – залуу, ноён – нохой, үгытэй – баян, ород – буряад гэжэ бү илга. Ямаршье хүндэ адляар хандажа ябаха хэрэгтэй.
(angrymark)Хүнэй хэдышье муу hанахада, hайниие hанаад яба. Оортэшнил hайн.
(angrymark) Эхэ эсэгэеэ hайнаар хаража үтэлүүлбэл, саашадаа hайн ябахаш.
(angrymark) Yхибүүд эхэ эсэгынгээ нэрээр, нюураар урган ябаха, харин эхэ эсэгэнь үтэлхэдөө үхибүүдэйнгээ нэрээр, нюураар ябаха.
(angrymark) hайн эрэ мориёо магтаха, дунда эрэ үхибүүдээ магтаха, муу эрэ hамгаяа магтаха.
(angrymark) Эхэнэр хүн алаа алсайлгаад hуухагүй, амандаа тамхи зуухагүй, хүлөө hольбоод hуухагүй.
(angrymark) Эрэеэ муу ёрлоhон эхэнэр архи ууха, тамхи татаха, хаартаар наадаха, hалихай ябадалаар ябаха.
(angrymark) Бил hайн ябаhууб, али миниил үхибууд hайн ябаг гэжэ hанаха хэрэггүй, харин дэлхэйн хүн зон бултандаа hайн hайхан ябаг гэжэ hанаха хэрэгтэй.
(angrymark) Манай буряад зоной мартангүй үдэр бүри хэхэ юумэ юун бэ гэхэдэ: үглөөгүр бодоод, нюур гараа угаагаад, сайгаа шанажа, дээжынь абажа, оршон дэлхэйдээ, ажаhууhан нютагтаа сэржэм үргэжэ, бурхандаа дээжэ үргэжэ, гал заяашадтаа сайгаа үргөөд, өөhэдөө сайлаха хэрэгтэй.
(angrymark)(angrymark)(angrymark) Урданай эртэ сагай удха узуураймнай ёhо заншалнууд иимэл байна.
Мүнөө сагаймнай хүнүүд эдэ ёhо заншалнуудаа мэдэбэшье hаа, ехээр тоодоггүй, үхибүүдтээшье дамжуулан хэлэжэ, ойлгуулжа үгэдэггүй байна. Хэлэжэ, ойлгуулжа үгөөгүй болобол үхибүүд хаанаhаа мэдэхэб даа. Юушье мэдэхэгүй ёhоороо ябажа байха. Тиигээд лэ үхибүүднэй ёhо заншалаа эбдэжэ, мартажа, муу харгыда орожол байна гэхэдэ алдуу болохогүй.
Энэ ёhо заншалнуудаа мэдэжэ, алдаагүй ябаа hаа, хүндэ ямаршье муу юумэн болохогүй, юумэн хуу урагшатай hайн байха ёhотой.
(diamond)(diamond)(diamond)
Энеэ сашаань ДАМЖУУЛААРАЙТ, болтогой😊